ساز کمانچه تاثیر زیادی بر بقا و پیشرفت موسیقی سنتی ایرانی داشته است. اغلب هنرمنذان و بزرگان موسیقی سنتی ایرانی معتقدند که کمانچه،اصلیترین ساز ملی ایران است. ساز کمانچه با صدای خشدار و گاها حزن آلودش، همواره بخش مهمی از هویت موسیقی ایرانی بوده است.
کمانچه هم در تکنوازی و هم در گروهنوازی جایگاه ویژهای داشته و دارد. بعضی از بزرگان موسیقی معتقدند چنانچه در قطعهای متشکل از سازهای مختلف ایرانی، بخش مربوط به کمانچه درست و زیبا اجرا شود، آن قطعه گوشنواز و زیبا خواهد بود و برعکس چنانچه بخش مربوط به کمانچه بد اجرا شود، کل قطعه ناهمگون و نازیبا خواهد بود.
صدای ساز کمانچه، چه غمگین بنوازد و چه شاد، گویی قصهگوی تاریخ سرزمین ماست و از تلخیها و شیرینیهای مردم این سرزمین میگوید. این ساز به ثبت جهانی در سازمان یونسکو رسیده است.
در مقاله آموزشگاه موسیقی چهارگاه در مورد تاریخچه و ساختار ساز کمانچه بیشتر آشنا میشویم تا برای ورود به این ساز خوشنغمه دریچهای باز کرده باشیم.
ریشهی کمانچه، ساز رباب بوده است و در طول زمان تکامل یافته و به کمانچه تبدیل شده است. رباب در واقع به زبان عربی همان کمانچه است. در کتاب موسیقی کبیر اثر ابونصر فارابی، تصویر سازی شبیه به کمانچه وجود دارد که رباب نامیده شده است. البته این ساز فرق هایی هم با کمانچه دارد از جمله اینکه در آن زمان ساز رباب دو سیم داشته که بعدها به سه سیم تکامل یافته، و همانطور که می دانید کمانچهی امروزی چهار سیم دارد.
روح الله خالقی نیز عقیده دارد ساز رباب ریشهی کمانچه است و پس از تکامل در طول زمان به کمانچهی امروزی تبدیل شده است. او در کتاب سرگذشت موسیقی ایران به این مسأله می پردازد و اشاره میکند کمانچه در دوران صفوی و پس از آن به عنوان یکی از سازهای اصلی موسیقی ایرانی جایگاه مهمی پیدا کرد.
دایره المعارف فارسی جلد دو در مورد کمانچه این گونه نوشته است: کمانچه؛ از سازهای زهی قدیم ایران و در واقع نوع تکامل یافته رباب است. کاسه گرد و پایه آهنی دارد و مانند تار و ویولون سیمهای آن را با گوشی محکم و کوک میکنند. کمانی که با آن کمانچه را مینوازند کمانه نام دارد و همان است که در ویولن کلمه فرانسوی آرشه به معنی کمان کوچک جای آن را گرفته است.
باید گفت ساز کمانچه سازی کهن است که در سالهای دور نیز در موسیقی قومی بخشهای مختلف ایران وجود داشته است. کمانچهی ترکمنی، آذربایجانی، لری، بختیاری و کمانچه محلی کرمانجی و… هرکدام ویژگی های خاص خود را دارند و به یکی از اقوام ایرانی مربوط میشوند.
کمانچه یک ساز زهی – آرشه ای است که بخشهای مختلف آن از جنس های مختلفی مثل چوب، فلز، پوست و استخوان تشکیل شده است.
ساز کمانچه در حالت نشسته نواخته میشود، نوازنده در حالی که کمانچه را به حالت عمودی در دست چپ نگه داشته است، با انگشت های همین دست روی دسته حرکت میکند و کمانه یا آرشه را به شکل افقی با دست راست، حرکت می دهد و به شکل رفت و برگشت بر روی سیم ها میکشد.
ساز کمانچه یک پایهی فلزی دارد که به شکل میله است و یک خار در پایین این میله قرار گرفته که روی پا یا روی زمین قرار می گیرد. بهترین آموزشگاه موسیقی برای آموزش ساز کمانچه.چوبی که برای ساختن کمانچه استفاده میشود، معمولا چوب درخت توت یا افرا است که کهنه شده و عمل آمده است. طول کمانچه از پایین تا بالا، یعنی از پایهی فلزی تا صراحی که بالاترین قسمت ساز و بالای سرپنجه است حدود ۷۵ سانتی متر است.
از تعدادی از نوازندگان قدیمی کمانچه آثاری ضبط شده و به جا مانده است مانند باقرخان رامشگر، حسین خان اسماعیل زاده، و صفدر خان. در قرن چهاردهم شمسی، ویولن که یک ساز آرشهای غربی محسوب میشد، برای اولین بار وارد ایران شد و به موسیقی ایرانی راه یافت.
بعد از ظهور ویولن برای مدتی کمانچه در موسیقی ایرانی کم فروغ گشت تا زمانی که بار دیگر به همت روح الله خالقی، علی اصغر بهاری شروع به نواختن و پراکندن نوای کمانچه کرد و با تربیت شاگردان چیرهدست توانست کمانچه را به عرصه موسیقی برگرداند و به این ساز اصیل و فوق العاده رونقی دوباره ببخشد.
بنابراین از تاثیرگذارترین چهره های موسیقی بر روی ساز کمانچه میتوان از علی اصغر بهاری نام برد، به حدی که تمام نوازندگان کمانچهی امروزی به نوعی پیرو و شاگرد مکتب او هستند.
از برچسته ترین چهرههای کمانچه نوازی در ایران میتوان به استادانی چون مهدی آذرسینا که از شاگردان اصلی علی اصغر بهاری است میتوان اشاره کرد. در کنار این چهره های به نام، اساتید چیره دست دیگری نیز به رونق و حفظ ساز کمانچه کمک کردهاند که میتوان به نام های ایشان اشاره کرد: داوود گنجهای، محمد مقدسی، علی اکبر شکارچی، مهدی کلهر، درویشرضا منظمی، هادی منتظری، سعید فرجپوری، اردشیر کامکار و…
در آموزشگاه موسیقی چهارگاه که میتوان بعنوان قدیمیترین و بهترین آموزشگاه موسیقی که در غرب تهران و محدوده مرزداران می باشد آموزش کمانچه توسط استاد مهدی آذرسینا و پس از گزینش هنرجویان بااستعداد و علاقمند به ساز کمانچه فراداده میشود.